वाळवी (ओडोण्टोटर्मिस ओबेसस)
(टर्माइट). एक उपद्रवी कीटक. वाळवीचा समावेश संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या आयसॉप्टेरा (सदृशपंखी) गणाच्या टर्मिटिडी कुलात करतात. वाळवीला ‘पांढऱ्या मुंग्या’ असेही म्हणतात. वाळवीचा प्रसार जगात सर्वत्र आहे. वाळवीची सहा कुले असून सु. दोन हजार जाती आहेत. भारतात त्यांच्या सु. २६० जाती आढळून येतात. त्यांपैकी प्रामुख्याने आढळणाऱ्या वाळवीचे शास्त्रीय नाव ओडोण्टोटर्मिस ओबेसस आहे.

वाळवीच्या शरीराचे डोके, धड, उदर असे तीन भाग असतात. डोके लहान असून त्यावर स्पर्शकांची एक जोडी असते. स्पर्शक अनेक खंडांचे असून मणिरूपी असतात. संयुक्त नेत्रांची आणि साध्या नेत्रांची एक जोडी असते. मुखांगे अन्न चघळून खाण्यासाठी असतात. पंख उदरापेक्षा लांब असतात. बहुधा पंख गळून पडतात. त्यांचे रंग तपकिरी, पिवळा, काळा इ. विविध प्रकारांचे असतात. त्यांच्या काही जाती दिवसा, तर काही रात्री उड्डाण करतात.

वाळवी समाजप्रिय कीटक असून वारूळात राहतात. वारुळात त्यांच्या वसाहती असतात. वसाहतीत राहणाऱ्या वाळवींची शरीर संरचना, कार्य व वर्तन यांनुसार कामकरी, सैनिक व प्रजननक्षम अशी विभागणी झालेली असते.

कामकरी वाळवी : कामकरी वाळवींचा रंग बाल्यावस्थेत पांढरा असतो, तर प्रौढावस्थेत फिकट बदामी होतो. शरीराची ठेवण लहान असते. आकारमानाने ते सर्वांत लहान असतात. मुखांगात जबडे (जंभ) असतात. डोळे नसल्यामुळे कामकरी आंधळे असतात. धडावर पंख नसतात. प्रजननक्षमता नसल्यामुळे वांझ असतात. कामकरी वाळवी वारुळातील इतरांसाठी व वारुळासाठीची कामे करतात. अन्न गोळा करणे, अंडी व लहान वाळवींची निगा राखणे, प्रजननक्षम वाळवींना अन्न देणे, वारूळ बांधणे, त्यांतील कोठड्या, मार्गिका स्वच्छ ठेवणे अशी कामे त्या करतात. कामकरी वाळवी नेहमी वारुळात असतात आणि क्वचितच वारुळाबाहेर येतात. वारुळात सामान्यपणे कामकरी वाळवी संख्येने अधिक असतात. कुजलेले लाकूड व कवकबीजाणू हे त्यांचे अन्न असते. वाळवींमध्ये कामकरी हे सर्वांत उपद्रवी असून ते लाकूड खाऊन व पोखरून प्रचंड नुकसान करतात.

सैनिक वाळवी : सैनिक वाळवी मध्यम आकारमानाच्या असतात. त्यांचा रंग फिकट बदामी असतो. सैनिक वाळवीचे डोके तुलनेने मोठे व चपटे असते. मुखांगातील जंभ मोठे असून शत्रूचा प्रतिकार करण्यासाठी चावा घेऊ शकतात. काही सैनिक वाळवींमध्ये डोके जास्त उंच असून जबडे लहान असतात. वारुळामध्ये छिद्रे पाडण्यासाठी त्यांचा वापर होतो. काही सैनिक वाळवींमध्ये शीर्षग्रंथी असतात, ज्यांतून विशिष्ट स्राव येतो. सैनिक वाळवीची संख्या कामकरी वाळवींपेक्षा तुलनेने खूपच कमी असते. सैनिक वाळवींना पंख नसतात, तसेच ते प्रजननक्षम नसतात. सैनिक वाळवी स्वत:हून अन्न खात नाहीत, कामकरी वाळवी त्यांना अन्न भरवितात. सैनिक वाळवी वारुळाच्या वेगवेगळ्या दारांजवळ बहुतकरून असतात. वारुळातील सदस्यांचे रक्षण करणे हे त्यांचे काम असते. घुसखोरांचा चावा घेणे, त्यांच्यावर क्षोभक विषे, सरस व क्लथनरोधी रसायनांचा मारा करून ठार करणे अथवा पळवून लावणे अशा प्रकारे ते वारुळाचे रक्षण करतात.

प्रजननक्षम वाळवी : प्रजननक्षम वाळवी प्रजननाचे कार्य करतात. त्यांना नर-मादी किंवा राजा-राणी म्हणतात. त्यांचा रंग गडद तपकिरी असतो. नर-मादी दोन्ही पंखहीन असून त्यांची निर्मिती पंखधारी मातापित्यांकडून झालेली असते. राणीचे उदर जास्त लांब असून राणी सु. ११ सेंमी. लांब, तर नर २ सेंमी. लांब असतो. राणीच्या उदरात मोठी प्रजननसंस्था असून तिच्या उदरात अंडी असल्यामुळे ती फुगीर दिसते. कामकरी वाळवी राजा-राणीची सर्व प्रकारे काळजी घेतात.

मुंग्यांच्या वारुळाप्रमाणे वाळवीच्या निवासालादेखील वारूळ म्हणतात. ओलसर लाकूड, वाळलेले लाकूड यांवर, जमिनीखाली तसेच जमिनीवर वाळवी वारूळ करते. ओलसर लाकडात राहणारी वाळवी आकाराने मोठी असते. जमिनीखालील वाळवी संख्येने जास्त असून त्यांची संख्या एका वारुळात दोन लाखांपर्यंत असते. जमिनीखाली बिळे व छिद्रे पाडून वाळवी वारूळ तयार करतात. त्यामुळे जमिनीवर मातीचा ढिगारा दिसतो. वाळवीच्या काही जाती लाकूड खातात. खाताना लाकूड कुरतडले जाते. त्या लाकडात कोठड्या (खोल्या), पुढे मोकळी जागा अथवा सज्जे तयार करतात. जमिनीवरील वारुळाचे आकार सरळसोट झाडासारखे, फांद्या असलेल्या झाडासारखे, ओबडधोबड असे विविध असते. वारुळाच्या आकारमानातही विविधता आढळते. वारुळाचा तळाकडील व्यास ३–४ मी. व उंची ६ मी.पर्यंत अथवा जास्त असते. वारुळाचा तळ भक्कम असतो. वारूळ ‍तयार करण्यासाठी माती, चिखल, लाळ व विष्ठा वापरली जाते. वारुळाच्या आत कोठड्या, सज्जे, मार्ग, मार्गिका यांचे जाळे असते. राजा-राणीची कोठडी तळावरील भागात असते. तिला राज कोठडी म्हणतात. याच भागात अन्न साठविण्यासाठी कोठड्या असतात. कामकरी वाळवींच्या कोठड्या आतील भागात असतात. वारुळाच्या दर्शनी अथवा बाहेरच्या भागात छिद्रांजवळ सैनिक वाळवीच्या कोठड्या असतात. वारुळाचे आतील तापमान बाहेरच्यापेक्षा जास्त असते. बाष्पनियंत्रण व वायुवीजन चांगले घडून येते. काही वारुळे झाडांवरही असतात. वारुळामुळे वाळवीला आसरा व संरक्षण ‍मिळतो.

माझ्या चॅनलला subscribe, like, share करा.
मोबाईल - 9420444969
[email protected]
   / @rupaksane